ΕΔΑ, 1951-1967: Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς
ΣΗΜΑ - ΣΦΡΑΓΙΔΑ ΤΗΣ ΕΔΑ
του Τάσου Τρίκκα
Η Ελλάδα και ο κόσμος του σήμερα έχουν πελώριες διαφορές από την Ελλάδα και τον κόσμο των δεκαετιών του '50 και του '60. Ανάμεσα σ' αυτές ξεχωρίζει ο πρωταγωνιστικός ρόλος που διαδραμάτιζε τότε η Αριστερά στις εξελίξεις στη χώρα μας. Την Αριστερά εκπροσωπούσε η ΕΔΑ.
Για τον ρόλο της Αριστεράς στην εποποιία της εθνικής αντίστασης και στα δραματικά γεγονότα που ακολούθησαν με τον εμφύλιο έχουν γραφτεί πολλά. Η ενασχόληση με την ΕΔΑ έδωσε ορισμένους αξιόλογους καρπούς, είναι όμως αποσπασματική και δυσανάλογα περιορισμένη. Η διατήρηση της ιστορικής μνήμης, το ηθικό χρέος απέναντι σε όσους αγωνίστηκαν στις γραμμές της, η ανάγκη της μελέτης του χθες, όπου υπάρχουν οι καταβολές για το σήμερα, αξιώνουν την παρουσίαση της ΕΔΑ στους νεότερους και τη συστηματική διερεύνηση της πορείας της. Προσπάθεια συμβολής σ' αυτό αποτελεί και η παρούσα εργασία.
Η ΕΔΑ αντιπροσωπεύει ένα από τα λαμπρότερα κεφάλαια της ιστορίας της Αριστεράς. Και μόνη η ανασυγκρότηση της Αριστεράς σε απόσταση αναπνοής από τη μεγάλη ήττα της στον εμφύλιο είναι αξιοθαύμαστο κατόρθωμα. Μέσα από την ανασυγκρότησή της η Αριστερά διαμορφώνει με την ΕΔΑ το νέο της πρόσωπο. Βγάζει, σιγά σιγά, τη σκουριά του δόγματος και της ανώμαλης εσωτερικής λειτουργίας. Απομακρύνεται από το κομματικό τριτο-διεθνιστικό "παράδειγμα" και εξελίσσεται σε αριστερό "κόμμα με νέου τύπου χαρακτηριστικά" (Β. Σακελλάρης). Οι κοινωνικές της αναφορές διευρύνονται: Διαφοροποιείται από τον παραδοσιακό εργατισμό και αναδεικνύεται σε κόμμα πλατιάς ταξικής συμμαχίας -- της λαϊκής συμμαχίας του κόσμου της μισθωτής εργασίας, της αγροτιάς, τμημάτων των μεσαίων και μικροαστικών στρωμάτων και των κριτικών κινημάτων του πολιτισμού και της νεολαίας. Ο ταξικός της χαρακτήρας, το πρόταγμα της ριζικής Αλλαγής και η σύγκρουσή της με την οργάνωση της εξουσίας των κυρίαρχων δυνάμεων την ξεχωρίζουν από τα πολυσυλλεκτικά κόμματα της Δεξιάς και του Κέντρου.
Είναι κόμμα οργανικής ενότητας των κομμουνιστών, των συμμάχων τους πολιτικών παραγόντων και ομαδώσεων και των απλών ΕΔΑϊτών. Οι τελευταίοι είναι αριστεροί, που είτε δεν έχουν ενστερνισθεί την κομμουνιστική ιδεολογία, είτε δεν θεωρούν τον εαυτό τους κομμουνιστή για διάφορους λόγους -- επειδή είχαν "αποτραβηχθεί" στη διάρκεια του εμφυλίου ή δεν αισθάνονταν "ολοκληρωτικά στρατευμένοι". Ο αναγνωρισμένος από όλους κεντρικός ρόλος των κομμουνιστών στην ΕΔΑ συμβαδίζει με την από κοινού διαμόρφωση των πολιτικών επιλογών της, μέσα από την όσμωση και τη σύνθεση των απόψεων στα όργανά της, στα οποία συμμετέχουν σύμμαχοι (Πασαλίδης κ.ά.).
Τη φυσιογνωμία της ΕΔΑ χαρακτηρίζει πολυμέρεια πολιτικών και ιδεολογικών καταβολών, ιδιαιτεροτήτων, "ευαισθησιών" και ξεχωριστών πολιτικών γενεών. Η ΕΔΑ αναδεικνύει τη γενιά της Αντίστασης, τόσο διαφορετική από τη γενιά της Ακροναυπλίας και των βενιζελογενών αριστερών. Η δημοκρατική λειτουργία αποτελεί για την ΕΔΑ βασικό μέλημα, αλλά και δύσκολο, επίπονο έργο, με το δεδομένο επίπεδο πολιτικής παιδείας και πολιτικού πολιτισμού της Αριστεράς.
Καρπός συνεργασίας η ίδια, η ΕΔΑ χάραξε νέους δρόμους στην πολιτική συμμαχιών της Αριστεράς, με κορυφαίο επίτευγμα το πρώτο μεταπολεμικό δημοκρατικό Μέτωπο του 1956. Δεν έλυσε ωστόσο, κατά τον Ηλία Ηλιού, το "σταυρικό πρόβλημα" των σχέσεών της με τις δυνάμεις του Κέντρου στον αγώνα για τον εκδημοκρατισμό, όπως μαρτυρεί η συνεχής ταλάντευση ανάμεσα στη σταθερή επιδίωξη συμμαχιών σε κοινή πολιτικά προγραμματικά βάση, από τη μια, και, από την άλλη, στη φαλκίδευση, είτε με ανέφικτους όρους, των σχετικών προσπαθειών είτε με τη "θωπεία" κεντροαριστερών ουτοπιών (ματαίωση της εκλογικής συνεργασίας με τον Σπ. Μαρκεζίνη το 1958 - ρυμούλκηση από τον Γεώργιο και τον Ανδρέα Παπανδρέου πριν από το απριλιανό στρατιωτικό πραξικόπημα).
Με έντονη τη σφραγίδα του "δυισμού" της ελληνικής Αριστεράς που σηματοδοτούσε η παράλληλη πορεία και σύμπλευση με το εκτός νόμου ΚΚΕ, η ΕΔΑ επιβεβαίωσε την άποψη του Έρικ Χομπσμπόμ, στους Επαναστάτες: "Το κάθε Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν το παιδί από τον γάμο δύο αταίριαστων συντρόφων, μιας εθνικής Αριστεράς και της Οκτωβριανής Επανάστασης -- η οποία τότε δεν είχε ακόμη "εξαντλήσει την προωθητική της δύναμη" (Μπερλίνγκουερ). Αυτός ήταν γάμος και από έρωτα και από σκοπιμότητα". Στον πολιτικό και ιδεολογικό "δυισμό" της ήλθε να προστεθεί ο γεωγραφικός "δυισμός", συνέπεια της εγκατάστασης της ηγεσίας του ΚΚΕ στο εξωτερικό μετά τον εμφύλιο.
"Δυισμός" και σύγκρουση διαφορετικών γραμμών, διαπάλη ανάμεσα στο "ξενόφερτο" και το "λαογέννητο" (Άγγ. Ελεφάντης), ανάμεσα στο "παλιό" και το "καινούργιο", ζυμώθηκαν σ' ένα αξεχώριστο σύνολο, με τρόπο που συσκότιζε συχνά την ουσία των διαφορών στο αριστερό κίνημα κλείνοντάς τες στον ορίζοντα της αντιπαράθεσης των "μέσα" με τους "έξω". Μέσα από τη διαπάλη αυτή των διαφορετικών απόψεων και νοοτροπιών αναδύθηκαν, με την επίδραση του 20ού Συνεδρίου του ΚΚΣΕ και την επικοινωνία με ορισμένα ανανεωτικά ρεύματα της δυτικοευρωπαϊκής αλλά και της ανατολικής ευρωπαϊκής αριστεράς, τα στοιχεία μιας νεωτερικότητας, που μεταμόρφωσε και ανάπλασε, με την ΕΔΑ, την Αριστερά της χώρας μας.
Γέννημα της εποχής της, η ΕΔΑ δεν ήταν απαλλαγμένη από τυπικά, χαρακτηριστικά σύνδρομα της περιόδου. Η περιορισμένη γνώση της πολιτικής και κοινωνικής πραγματικότητας των χωρών του υπαρκτού σοσιαλισμού, η συμπαράσταση της ΕΣΣΔ στον αγώνα της Κύπρου, η αναζήτηση αντίπαλου δέους απέναντι στον ιμπεριαλισμό των ΗΠΑ που δυνάστευαν την Ελλάδα, εξηγούν σε σημαντικό βαθμό την ευθυγράμμιση της ΕΔΑ με τη σοβιετική πολιτική, ευθυγράμμιση που ρηγματωνόταν όμως σε μερικά κρίσιμα ζητήματα, όπως οι προτάσεις Γκρομύκο για το Κυπριακό και η καταδίκη των συγγραφέων Ντάνιελ και Σινιάφσκι. Η θεωρητική, εξάλλου, "σκευή" της ΕΔΑ -- κυρίαρχες τότε αντιλήψεις για την εξάρτηση, οικονομισμός, αναγωγισμός των εσωτερικών κοινωνικών συγκρούσεων στην αντιπαράθεση Ανατολής - Δύσης -- στένευαν τον ορίζοντα των αναλύσεων και των πολιτικών επιλογών της και περιόριζαν τις επιτυχίες της στην πορεία προς την κατάκτηση ενός ηγεμονικού ρόλου της Αριστεράς στα κοινωνικά και πολιτικά δρώμενα.
Η δημιουργία της ΕΔΑ υπήρξε η κατάληξη μιας σύνθετης διαδικασίας, στην οποία έλαβαν μέρος διαφορετικά πολιτικά υποκείμενα, στο πλαίσιο ενός ιδιότυπου πλουραλισμού, που έλαβε τη σφραγίδα του στη διαμόρφωση του νέου, "πρωτότυπου" φορέα της Αριστεράς.
Από τα διαφορετικά πολιτικά υποκείμενα που έδρασαν σ' αυτή τη διαδικασία, το ΚΚΕ είναι αναμφίβολα το ισχυρότερο. Αλλά η επιβολή της γραμμής της ηγετικής ομάδας του δεν ήταν δεδομένη εκ των προτέρων. Ο "εφαρμοστής" της γραμμής --το παράνομο κέντρο του Πλουμπίδη-- ήταν υποχρεωμένο να συνυπολογίσει σε κάθε του βήμα τη στάση των παραγόντων και των μικρότερων κομμάτων και ομάδων της Αριστεράς, που "χρειάζονταν" για την υλοποίηση της γραμμής αυτής. Ήταν υποχρεωμένο να αναπτύξει πνεύμα πρωτοβουλίας, υπερβαίνοντας σε ορισμένες περιπτώσεις τα όρια της "γραμμής".
Τρία "δομικά στοιχεία" μπορούμε να ανιχνεύσουμε στη διαδικασία της συγκρότησης της ΕΔΑ:
α) Το "παράνομο" κέντρο του ΚΚΕ στην Ελλάδα, που επιδίωκε να εφαρμόσει τη "γραμμή" της ηγετικής ομάδας του κόμματος. "Γραμμή" που απέβλεπε πριν απ' όλα στη συγκρότηση ενός εκλογικού μηχανισμού -- αναγκαίο "όχημα" για να εκδηλωθεί η παρουσία του κόμματος στη νόμιμη πολιτική ζωή. Η αναγκαστική διάθλαση της "γραμμής" αυτής μέσα από την ελληνική πραγματικότητα επέτρεπε στους κομμουνιστές του "παράνομου" κέντρου να την προσαρμόσουν και να τη "φιλτράρουν" διευρύνοντας τη στόχευση και το περιεχόμενό της στην κατεύθυνση μιας ουσιαστικής πολιτικής συμμαχιών.
β) Τους παράγοντες, τα κόμματα και τις ομαδώσεις της μη κομμουνιστικής Αριστεράς, που είχαν συμπαραταχθεί με τους κομμουνιστές στην Αντίσταση αλλά διαχώρισαν τη θέση τους στον Εμφύλιο. Η αρχή της ετερογονίας των σκοπών έχει εδώ την εφαρμογή της: από τη μια για τους παράγοντες, τα κόμματα και τις ομαδώσεις αυτές η δημιουργία ενός νέου σχηματισμού της Αριστεράς ήταν μέσο για να επιβεβαιώσουν την ύπαρξή τους στον δημόσιο βίο, επωφελούμενοι από το κενό που άφηνε η εκτός νόμου θέση του ΚΚΕ. Από την άλλη, η ηγεσία του ΚΚΕ τους είχε ανάγκη για να μπορέσει να συγκροτήσει το "νόμιμο" εκλογικό - πολιτικό σχήμα που επιδίωκε.
γ) Τον "λαό της Αριστεράς" -- τους απλούς κομμουνιστές και αριστερούς των μεγάλων πόλεων, τους ξεκομμένους από (παράνομες) οργανώσεις, αυτούς που είχαν παροπλισθεί και αδρανήσει τον εμφύλιο και που έδειχναν τώρα μια εντυπωσιακή διάθεση συμμετοχής στον αγώνα για την ανασυγκρότηση της αριστεράς. Και μαζί τους, τους "τρελούς" της Μακρονήσου, τους αποφυλακισμένους χωρίς δήλωση που μπαινόβγαιναν στα κρατητήρια, τους νέους και τις νέες που έκαναν τα πρώτα τους βήματα στον δρόμο της πολιτικής και κοινωνικής πάλης, καθώς και τους "δηλωσίες" που ξανάβρισκαν στο δρόμο της πάλης τη χαμένη τους αξιοπρέπεια. Όλους αυτούς που, χωρίς την αφειδώλευτη εθελοντική και αυθόρμητη σε σημαντικό βαθμό προσφορά τους, η Αριστερά δεν θα "σήκωνε κεφάλι" ξανά, σε απόσταση αναπνοής από τη βαριά της ήττα στα βουνά.
Η ΕΔΑ δημιουργήθηκε από τη συνάρθρωση των τριών αυτών "δομικών στοιχείων". Η ίδρυσή της δεν μπορεί να "πιστωθεί" αποκλειστικά σε κανένα -- ούτε στην ηγεσία του ΚΚΕ ούτε στα οργανωμένα μέλη και τα στελέχη του, που αγωνίζονταν ηρωικά στην παρανομία και στις "κατακόμβες". Ούτε στον σοσιαλιστή ηγέτη Ιω. Πασαλίδη και στους συντρόφους του, που ο ρόλος τους υπήρξε εξαιρετικά κρίσιμος, όπως και των άλλων ηγετών και παραγόντων των μικρότερων αριστερών κομμάτων και ομάδων. Ούτε στην αξιοθαύμαστη δραστηριότητα των ανοργάνωτων, ανώνυμων και επώνυμων κομμουνιστών και άλλων αριστερών, που έσπευσαν να πλαισιώσουν, παρ' όλους τους κινδύνους και τις δυσκολίες, την ΕΔΑ σε μια έκρηξη διάθεσης για αγώνα ύστερα από μακρόχρονη αδράνεια. Η συνάντηση, η μείξη των τριών αυτών "δομικών στοιχείων" οδήγησε στο μεγάλο επίτευγμα της δημιουργίας της "Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς".
Στη 16χρονη ζωή της η ΕΔΑ ξανάφερε την Αριστερά στο επίκεντρο των πολιτικών εξελίξεων μετά τον εμφύλιο. Εκφράζοντας την αμείωτη, παρά την ήττα, ιδεολογική και ηθική ακτινοβολία της Αριστεράς, πραγματοποίησε το δύσκολο έργο της ανασυγκρότησης, της ενότητας και της ανανέωσής της. Με τις συγκροτημένες προτάσεις της για τα προβλήματα του τόπου και την ακαταπόνητη δράση της, με τη στενή σύνδεσή της με τα κρατικά μαζικά κινήματα --όπως το συνδικαλιστικό, το πολιτισμικό και το κίνημα της νεολαίας-- στη δυναμική της πολιτικής της παρέμβασης απέκτησε την ισχύ και το σφρίγος, που την έκαναν ικανή να αναμετρηθεί με τις δυνάμεις της υποτέλειας, της συντήρησης, της αντιλαϊκής βίας. Συνεισέφερε στη διατήρηση του αριστερού ήθους εμφυσώντας στα μέλη και τους οπαδούς της το πνεύμα της συλλογικότητας, της αλληλεγγύης, της ανιδιοτέλειας και της αφειδώλευτης προσφοράς. Ανέδειξε ως ιδιαίτερα πολιτικό υποκείμενο το μαχητικό και πολύχρωμο κίνημα της νεολαίας. Και συνέβαλε με καθοριστικό τρόπο στην άμεση, ενεργητική συμμετοχή των λαϊκών μαζών στην πολιτική.
Το "φαινόμενο ΕΔΑ" είχε προκαλέσει στην εποχή του το ζωηρό ενδιαφέρον των αριστερών δυνάμεων των άλλων ευρωπαϊκών χωρών, που είχαν προσέξει τα "νέου τύπου χαρακτηριστικά" της, προδρομικά στοιχεία μιας ανανεωτικής εξέλιξης της Αριστεράς. Στη ριζικά διαφορετική εποχή μας, τα στοιχεία αυτά αξίζει να μελετηθούν, στο πλαίσιο των προσπαθειών για την αναζήτηση και τη διαμόρφωση μιας νέας, σύγχρονης ριζοσπαστικής Αριστεράς, ενωτικής και πολύπλευρης, που θα επιβεβαιώνεται μέσα στους αγώνες του σήμερα, με σταθερή προσήλωση στο πρόταγμα ενός μελλοντικού κοινωνικού μετασχηματισμού, ενός σοσιαλισμού με δημοκρατία και ελευθερία.
Λεζάντες
Ο πρόεδρος της ΕΔΑ Γ. Πασαλίδης, ανάμεσα στον Ηλία Ηλιού και τον Μανώλη Γλέζο
Από δίκη του Μκανώλη Γλέζου. Διακρίνονται, γύρω του, ο Ηλίας Ηλιού, ο δικηγόρος Γ. Βασιλάτος, ο Λεωνίδας Κύρκος, η Τασία Γλέζου και ο Δ. Παπασπύρου
Από την κηδεία του Γρηγόρη Λαμπράκη
Ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Τάκης Μπενάς αναχωρούν για να συμμετάσχουν σε συνέδριο της Παγκόσμιας Δημοκρατικής Νεολαίας (ΠΟΔΝ)
Όλες οι φωτογραφίες του δισέλιδου προέρχονται από το υπό έκδοση βιβλίο του Τάσσου Τρίκκα. Πηγή: Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)
