Με την ευκαιρία ενός σημαντικού βιβλίου
Ένα εξαιρετικό βιβλίο εκδόθηκε πρόσφατα από ένα ιστορικό στέλεχος της Αριστεράς, τον Τάσο Τρίκκα (ΕΔΑ 1951-1967. Το νέο πρόσωπο της Αριστεράς, πρόλογος Μ. Γλέζος, Θεμέλιο, Αθήνα 2009). Δίτομο και μεγάλης έκτασης (1.400 σελίδες), αποτελεί ένα επίπονο σχέδιο ανάλυσης μιας από τις πιο σημαντικές περιόδους της Αριστεράς στη χώρα μας, της ιστορίας της ΕΔΑ.
Το βιβλίο είναι γραμμένο χρονολογικά, ακολουθεί δηλαδή τις σημαντικές στιγμές από την ίδρυση της ΕΔΑ το 1951, δύο μόλις χρόνια μετά το τέλος του Εμφυλίου Πολέμου, μέχρι το τέλος της, την έλευση δηλαδή της δικτατορίας το 1967. Πρόκειται για έναν κύκλο ο οποίος ουσιαστικά κλείνει για την Αριστερά με τη διάσπαση του ΚΚΕ, το 1968.
Η ΕΔΑ αποτελεί τη δεύτερη σημαντική, μετά το ΕΑΜ, στιγμή ανόδου της Αριστεράς στην Ελλάδα, που κορυφώνεται με τις εκλογές του 1958. Όπως υποστηρίζει ο Γλέζος στην Εισαγωγή του έργου, η ΕΔΑ και το ΕΑΜ συνδέονται, καθώς η ΕΔΑ αποκατέστησε τις παραδοσιακές συμμαχίες του ΕΑΜ που είχαν διαρραγεί στη διάρκεια του Εμφυλίου. Κυρίως όμως πέτυχε τη γρήγορη ανασυγκρότηση της Αριστεράς και την έντονη παρουσία της στην πολιτική ζωή.
Σε κάθε ιστορική αναζήτηση της πορείας της Αριστεράς στον 20ό αιώνα το υπολανθάνον διακύβευμα είναι πλέον η ερμηνεία της "ήττας". Η κομμουνιστική Αριστερά διέγραψε, από το 1917 έως το 1989, έναν μεγάλο ιστορικό κύκλο ανόδου και πτώσης του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, όπως αυτό εκφράστηκε, σε συμβολικό επίπεδο, με τη Ρώσικη και την Κινέζικη Επανάσταση και φυσικά στη Δυτική Ευρώπη με τις τύχες των κομμουνιστικών κομμάτων στη Γαλλία, την Ιταλία και την Ισπανία, την Ελλάδα και αλλού.
Θεωρώ ότι αυτό το υπολανθάνον ερώτημα διατρέχει το βιβλίο, καθώς ο Τρίκκας με πολύ συστηματικό τρόπο καταγράφει τα σημεία τομής που μπορούν να αναδείξουν τις ερμηνευτικές στιγμές για την κρίση η οποία επακολούθησε. Ως προς αυτό, η δομή του βιβλίου ακολουθεί με πειστικό τρόπο, σε κάθε περίοδο που εξετάζει, ορισμένους θεμελιακούς άξονες στις διεθνείς εξελίξεις και ορισμένα θεματικά πεδία στο εθνικό επίπεδο.
Το διεθνές πλαίσιο
Στα διεθνή διακρίνονται ορισμένα καθοριστικά στοιχεία:
1. Οι εξελίξεις και οι αλλαγές στο ΚΚΣΕ. Η έμφαση εδώ δίνεται στο 20ό Συνέδριο του 1956 και την αποσταλινοποίηση, καθώς και στην επαναφορά των συντηρητικών δυνάμεων στο ΚΚΣΕ με την απομάκρυνση του Χρουτσόφ το 1964 και την έναρξη των διώξεων συγγραφέων το 1967. Στο βιβλίο θεωρείται δεδομένη η προσκόλληση του ΚΚΕ στο ΚΚΣΕ. Οι αλλαγές στην πολιτική, πέρα από τις μεγάλες στιγμές της αποπομπής του Ζαχαριάδη, αφορούν ιδέες και σκέψεις που υπάρχουν στο ΚΚΣΕ για τον ίδιο τον ρόλο της ΕΔΑ και την πολιτική του ΚΚΕ απέναντί της. Συνεπώς, εντάσσονται σε γεωπολιτικές και άλλες παραμέτρους, που αναπόφευκτα εμπλέκονται και αφορούν τις εξελίξεις στα Βαλκάνια, την Τουρκία, τη Μέση Ανατολή και τις παγκόσμιες ισορροπίες, γεγονότα που σε ορισμένα επίμαχα θέματα, όπως το Κυπριακό, δημιουργούν εντάσεις ανάμεσα στην ΕΔΑ, εν μέρει και το ΚΚΕ και το ΚΚΣΕ. Αυτές εκδηλώνονται ανοικτά.
2. Οι συγκρούσεις εντός του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, με πιο σημαντικές τις ρήξεις της Μόσχας με τον Τίτο (1947) και τη σύγκρουση της Κίνας και της Σοβιετικής Ένωσης (1961). Στα Βαλκάνια οι ενδοκομμουνιστικές συγκρούσεις έχουν ως άμεσο αντίκτυπο τη δημιουργία ενός πολυδιασπασμένου κομμουνιστικού κόσμου με την ανεξάρτητη πορεία της Γιουγκοσλαβίας, την αλβανική απομόνωση (κινέζικη επιρροή), τη σοβιετόφιλη Βουλγαρία και την ιδιόμορφη Ρουμανία. Η ελληνική Αριστερά, ενώ είναι επικεντρωμένη σε άλλα θέματα, βρίσκεται διαρκώς εμπλεγμένη στις διενέξεις αυτές, με δραματικές, κάθε φορά, συνέπειες.
3. Ο Ψυχρός Πόλεμος και η πολιτική της Ειρηνικής Συνύπαρξης ως το δίπολο που καθόρισε, στις διάφορες φάσεις του, το διεθνές περιβάλλον. Αυτό είχε προφανείς συνέπειες, όχι μόνο στις διεθνείς δεσμεύσεις της χώρας (η ενσωμάτωση σε διεθνείς οικονομικούς και στρατιωτικούς συνασπισμούς), αλλά και στις μετατοπίσεις που επεδίωξε η αμερικάνικη ηγεσία αναφορικά με το πολιτικό σύστημα στην Ελλάδα και την ανοικτή της υποστήριξη προς συγκεκριμένες πολιτικές "λύσεις".
4. Στις συνθήκες αυτές, οι επιλογές στρατηγικής και διεθνούς πολιτικής της ΕΔΑ, ισορροπημένα, κινήθηκαν αναγκαστικά σε πιο μετριοπαθείς και προσεκτικές διατυπώσεις, εν πολλοίς πρωτοπόρες για την εποχή. Η απεμπλοκή από το δυτικό στρατόπεδο ή η χαλάρωση των όρων ένταξης σε αυτό δεν οδηγούσε στο ανεφάρμοστο της ένταξης στο ανατολικό μπλοκ. Αντίθετα, καθιστούσε πιο ρεαλιστική την πολιτική της αυτοδιάθεσης και μιας πιο ανεξάρτητης πορείας. Συνεπώς, οι διαρκείς εντάσεις μεταξύ ΕΔΑ και ΚΚΕ ελλόχευαν σε ένα πολιτικό περιβάλλον όπου οι θεμελιακές επιλογές είχαν, εκ των πραγμάτων, διαφορετικούς προσανατολισμούς.
Οι κρίσιμες εσωτερικές εξελίξεις
Οι εσωτερικές εξελίξεις καθορίζονται από κρίσιμες εξελίξεις στους βασικούς πολιτικούς πυλώνες του πολιτικού συστήματος:
1. Την πολιτική της Δεξιάς, η οποία παραμένει ο ηγεμονικός πυλώνας στο μετεμφυλιακό κράτος, καλύπτοντας τρεις σχετικά αυτόνομους πόλους: το κοινοβουλευτικό κόμμα (Συναγερμός, ΕΡΕ), το Παλάτι και το Στρατό (παλιός και νέος ΙΔΕΑ). Η αντιμετώπιση της Αριστεράς περνάει διάφορα στάδια, με μόνιμο όμως φόντο τις εκτελέσεις, τις δολοφονίες, τις φυλακίσεις και τις εξορίες μέχρι το 1963. Αυτό το διττό καθεστώς διώξεων και ταυτόχρονης νομιμότητας της ΕΔΑ παρουσιάζεται με εξαιρετικό τρόπο από τον Τρίκκα. Με εξαιρετική δεινότητα αναλύει το φαινομενικά παράδοξο πώς τα δύο αυτά στοιχεία διατηρούν την αυτονομία τους, κάτι που καθιστά ερμηνεύσιμη την αταλάντευτη στρατηγική της ΕΔΑ και την πολιτική των συμμαχιών της, ακόμα και όταν εκτελούνται ή φυλακίζονται στελέχη της.
2. Η μεταβαλλόμενη αρχιτεκτονική των τριών πυλώνων της Δεξιάς αποτελεί, βέβαια, βασικό ερμηνευτικό εργαλείο για την κατανόηση των διαδοχικών αποπομπών Καραμανλή και Παπανδρέου από το Παλάτι και της τελικής αυτονόμησης του Στρατού από το Παλάτι, που έκανε δυνατή τη δικτατορία.
3. Την κατάσταση στο Κέντρο, όπου η πολυδιάσπαση σε δύο ή τρεις βασικούς σχηματισμούς παραμένει χαρακτηριστικό όλης της περιόδου από την κυβέρνηση Πλαστήρα το 1950-1952, μέχρι την Ένωση Κέντρου το 1963-1965. Το Κέντρο και η περιπετειώδης πορεία του τη δεκαετία του 1950 εκφράζει αφενός τη δυναμική του αριστερού πόλου στην ελληνική κοινωνία, αφετέρου την εξαιρετικά πλατιά και ενωτική πολιτική της ΕΔΑ την περίοδο αυτή, παρά τη σταδιακή μετατροπή της σε ενιαίο κόμμα και τις απόπειρες ενίσχυσης των "κομμουνιστικών" στοιχείων της.
4. Τη στρατηγική της "δημοκρατικής στροφής", η οποία αποτελεί κομβικό σημείο στην αντίληψη της ΕΔΑ και αφορά την επιδίωξη μόνιμα μιας συμμαχίας με το Κέντρο, ικανής να ανατρέψει την πολιτική ηγεμονία της Δεξιάς. Αυτό εκδηλώνεται στην πρώτη επιτυχία, στην κοινή κάθοδο στις δημοτικές εκλογές του 1954, στις εκλογές του 1956, τις οποίες όμως κερδίζει, έστω οριακά, ο Καραμανλής, αλλά δεσμεύει την ΕΔΑ και στις περιόδους όπου ενισχύεται (1958) ή αποδυναμώνεται από την άνοδο του Κέντρου (1961, 1963).
5. Την σχέση του "μέσα" και του "έξω" στην κομμουνιστική Αριστερά και την ιστορική διαμόρφωση των όρων της πολιτικής ρήξης του 1968, που στοιχεία της ενυπάρχουν ήδη από τις αρχές της δεκαετίας το 1950. Εδώ το βιβλίο είναι εξαιρετικό, καθώς καλύπτει λεπτομερώς την ιστορική διαδρομή των διαφωνιών από την αρχή μέχρι το τέλος, με εκτενείς αναφορές σε κείμενα, συναντήσεις, πρόσωπα, διεθνείς επιρροές.
6. Την αδυναμία της ΕΔΑ και του ΚΚΕ να προσαρμοστούν σε μια κοινωνία που αλλάζει ραγδαία υπό τη δυναμική της μεταπολεμικής ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας. Ο Τρίκκας καταγράφει, επί μακρόν, τις θεωρητικές προσπάθειες των ηγετών, τις αποτυπώσεις στα συνέδρια της ΕΔΑ και αλλού για την κατανόηση αυτών των αλλαγών, που παραμένουν όμως ελλειπτικές εν μέσω της γενικότερης υποβάθμισης της θεωρητικής δουλειάς που χαρακτηρίζει όλη την περίοδο (με τις λαμπρές εξαιρέσεις τηςΕπιθεώρησης Τέχνης, της μαρξιστικής εβδομάδας κ.ά., που επίσης αναφέρονται εκτενώς στο βιβλίο).
Ο Γιώργος Σταθάκης διδάσκει πολιτική οικονομία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
πηγή: ΑΥΓΗ
